Στην αποδόμηση και επί της ουσίας ακύρωση του ενός από τα κεντρικά επιχειρήματα των Βρετανών για την παραμονή των Γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο προχώρησε η εκπρόσωπος της Τουρκίας στην 24η Σύνοδο των Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO για την Επιστροφή των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσης (ICPRCP) καθώς δήλωσε ότι «δεν είναι σε γνώση μας η ύπαρξη εγγράφου που να νομιμοποιεί την “αγορά”».
«Στην Τουρκία δεν έχουμε υπόψη μας κανένα έγγραφο που να νομιμοποιεί αυτή την “αγορά”»
Η Ζεϊνέπ Μποζ, η οποία είναι επικεφαλής του τμήματος καταπολέμησης της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων της Τουρκίας αναφερόταν στο οθωμανικό έγγραφο που επικαλείται η Βρετανία για την «αγορά» των Γλυπτών του Παρθενώνα το 1816 από τον λόρδο Έλγιν ως κομμάτι της ιστορίας της απομάκρυνσης των μαρμάρων.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
«Θέλουμε ολόψυχα να ευχαριστήσουμε την ελληνική αντιπροσωπεία για την προβολή των επιχειρημάτων τους με πραγματικά και συγκεκριμένα στοιχεία, όπως στην υπόθεση (των Γλυπτών) για περισσότερα από 40 χρόνια τώρα. Και ως επικεφαλής της μονάδας καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικής κληρονομιάς στην Τουρκία δεν έχουμε υπόψη μας κανένα έγγραφο που να νομιμοποιεί αυτή την αγορά που έγινε από το αποικιοκρατικό Ηνωμένο Βασίλειο εκείνη την εποχή. Επομένως δε νομίζω ότι υπάρχει χώρος για να συζητήσουμε την νομιμότητα της ακόμη και σύμφωνα με τη νομοθεσία της εποχής και ανυπομονώ ολόψυχα να γιορτάσουμε την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα, καθώς πιστεύουμε ότι θα σηματοδοτήσει την αλλαγή συμπεριφοράς προς την προστασία της πολιτιστικής ιδιοκτησίας και αποτελεί το ισχυρότερο μήνυμα που δίνεται παγκοσμίως γι’ αυτό μείνετε δυνατοί», δήλωσε η προϊσταμένη του τμήματος καταπολέμησης λαθρεμπορίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας, Ζεϊνέπ Μποζ.
Η απάντηση της Βρετανίας
Από την πλευρά του το Ηνωμένο Βασίλειο απάντησε επαναλαμβάνοντας τη θέση του ότι ο Έλγιν κινήθηκε με την άδεια των οθωμανικών αρχών και σύμφωνα με το φιρμάνι που του είχε δοθεί, από το οποίο επιβιώνει μια ιταλική μετάφραση, ενώ έγινε λόγος για δεύτερη άδεια, σχετικά με τη μεταφορά των Γλυπτών στην Αγγλία.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Τι ήταν το φιρμάνι του σουλτάνου;
Το φιρμάνι ή φερμάνι (περσική فرمان (farmân) “διάταγμα”) ήταν διάταγμα του σουλτάνου που σήμαινε κάθε εντολή που προέρχεται άνωθεν (εκτελεστήριο έγγραφο) και προς την οποίαν δεν μπορεί να φέρει κανείς αντιρρήσεις. Όμως το υποτιθέμενο φιρμάνι που επικαλούνται οι Βρετανοί δεν ήταν κάτι άλλο από μια επιστολή για να «διευκολυνθεί η ομάδα του Ελγιν», να πάει στην Ακρόπολη αλλά να αντιγράψει και να μελετήσει μνημεία και όχι να τα αφαιρέσει.
Μάλιστα, η τουρκάλα καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Μιμάρ Σινάν, Ζεϊνέπ Αϊγκάν και ο Ορχάν Σακίν, ειδικός στα οθωμανικά αρχεία, ανακοίνωσαν τον Μάρτιο του 2019 πως μετά από έρευνα διαπίστωσαν ότι δεν υπάρχει το περίφημο φιρμάνι, παρά μόνο μια επιστολή που τοποθετείται από τις 27 Ιουνίου έως τις 7 Ιουλίου 1801, με την οποία δίνεται άδεια για να επισκεφτούν οι συνεργάτες του Έλγιν την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
«Όλα τα φιρμάνια ήταν γραμμένα σε ένα ειδικό βιβλίο. Το περιεχόμενό τους ήταν επίσης γραμμένο σ’ αυτό. Πρώτα απ’ όλα, αυτό δεν ήταν φιρμάνι. Το φιρμάνι θα μπορούσε να υπογραφεί μόνο από τον Σουλτάνο, όχι από τον πασά. Υπήρχε μόνο άδεια για επίσκεψη» εξηγεί ο Ορχάν Σακίν. Ακόμα και αυτό το δίχως την παραμικρή αξία χαρτί που είχε στα χέρια του, ωστόσο, ο Έλγιν ήταν αρκετό και σε συνδυασμό με την επιρροή που είχε του επέτρεψε να κάνει ότι θέλει.
Από το 1801 έως το 1804 τα συνεργεία του Έλγιν δρούσαν στην Ακρόπολη, προκαλώντας σημαντικές ζημίες στα γλυπτά και το ίδιο το μνημείο, αποσπώντας και διαμελίζοντας ένα σημαντικό μέρος (περίπου το ήμισυ) από το σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως ένα κιονόκρανο κι ένα σπόνδυλο από κίονα. Οι αφαιρούμενες αρχαιότητες συσκευάζονταν σε κιβώτια και μεταφέρονταν δια θαλάσσης στην Αγγλία. Το 1802 φορτώθηκαν τα πρώτα 12 κιβώτια στο ιδιόκτητο ιστιοφόρο του Έλγιν «Μέντωρ». Το πλοίο, όμως, βυθίστηκε στον Αβλέμονα των Κυθήρων και χρειάστηκαν δύο χρόνια για την ανέλκυσή τους.
Το υποτιθέμενο Φιρμάνι δεν βρέθηκε αλλά η βρετανική πλευρά υποστήριξε ότι υπάρχει ένα αντίγραφο στην ιταλική γλώσσα. Η ιταλική μετάφραση του υποτιθέμενου φιρμανιού έγινε από τον γραμματέα της βρετανικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη Πιζανί. Η ιταλική έκδοση του “φιρμανιού” δόθηκε στον ιερέα Χαντ, ο οποίος στη συνέχεια φρόντισε να μεταφραστεί στα αγγλικά και να παρουσιαστεί ως πειστήριο. Η επίσημη μετάφραση του οθωμανικού Φιρμανίου στα ελληνικά, όπως αυτή έχει δημοσιευθεί στο Ενημερωτικό Δελτίο των Εταίρων της Αρχαιολογικής Εταιρίας είναι:
Φιρμάνι ή Επίσημο Γράμμα του Καϊμακάν Πασά
Προς τον Καδή ή Προϊστάμενο Δικαστή και προς τον Βοεβόδα ή Διοικητή της Αθήνας το 1801.
Σε ειδοποιούμε ότι ο ειλικρινής Φίλος ή Εξοχότητα του Λόρδος Έλγιν Έκτατος Πρεσβευτής από την Αγγλική Αυλή στην Πύλη της Ευτυχίας, μας έχει βεβαιώσει ότι είναι γνωστό πως οι περισσότερες Φράγκικες [χριστιανικές] Αυλές επιθυμούν να διαβάσουν και να μελετήσουν τα βιβλία, γλυπτά και άλλα επιστημονικά έργα των Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων.
Και ότι ειδικότερα, οι υπουργοί, φιλόσοφοι, επίσκοποι και άλλοι σημαίνοντες Άγγλοι ενδιαφέρονται για τα γλυπτά που έχουν μείνει από τν εποχή των προαναφερθέντων Ελλήνων και τα οποία βρίσκονται στις ακτές του Αρχιπελάγους και σε άλλες περιοχές. Και εξαιτίας αυτού του πράγματος έχουν στείλει από καιρού εις καιρόν ανθρώπους για να εξερευνήσουν και να εξετάσουν τα αρχαία κτίρια και γλυπτά. Και πως επειδή ορισμένοι φιλότεχνοι της Αγγλικής Αυλής θέλουν να δουν τα αρχαία κτίρια και τα περίεργα γλυπτά στην Πόλη των Αθηνών και τα παλαιά τείχη που σώζονται από τον καιρό των Ελλήνων, που βρίσκονται τώρα στο εσωτερικό μέρος του προαναφερθέντος τόπου.
Όθεν αυτός [δηλ. ο πρεσβευτής] έχει προσλάβει πέντε Άγγλους ζωγράφους που μένουν τώρα στην Αθήνα, για να παρατηρήσουν και να εξετάσουν και επίσης να αντιγράψουν τα γλυπτά που υπάρχουν εκεί από την αρχαιότητα. Κι ακόμη μας έχει ζητήσει, ειδικά για αυτή τη φορά, να γραφεί και να διαταχθεί ότι για όσον καιρό οι προαναφερθέντες ζωγράφοι θα μπαίνουν και θα βγαίνουν στο φρούριο αυτής της πόλης, που είναι ο τόπος της μελέτης, και θα τοποθετούν ικριώματα γύρω από τον αρχαίο Ναό των Ειδώλων που υπάρχει εκεί.
Και θα κατασκευάζουν εκμαγεία των προαναφερθέντων κοσμημάτων και γλυπτών σε κονίαμα ή γύψο. Και θα καταμετρούν τα λείψανα των άλλων ερειπωμένων οικοδομημάτων που βρίσκονται εκεί. Και θα σκάβουν, όταν το κρίνουν απαραίτητο, τα θεμέλια για να ανακαλύψουν επιγραφές που μπορεί να έχουν καλυφθεί από σκουπίδια. Να μην υπάρξει καμία διακοπή ούτε εμπόδιο στην εργασία τους από τον Δισδάρη ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Κανείς να μην αναμειχθεί με τα ικριώματα ή τα εργαλεία που μπορεί να χρειαστούν στις εργασίες τους. Και πως όταν θελήσουν να πάρουν μαζί τους θραύσματα πέτρας που φέρουν παλιές επιγραφές ή γλυπτά, να μην υπάρξει καμία αντίρρηση.
Σου γράψαμε λοιπόν αυτό το γράμμα και το στείλαμε με τον κύριο Philip Hunt με το σκοπό μόλις αντιληφθείς τη σημασία του, πως εκφράζει δηλαδή τη σαφή επιθυμία και υπόσχεση του Μεγαλειότατου Σουλτάνου, προικισμένου με όλες τις εξέχουσες ιδιότητες, να ευνοήσει αιτήσεις όπως η προαναφερθείσα, σύμφωνα με όσα συνοδεύουν τη φιλία, την τιμιότητα, τη συμμαχία και την καλή θέληση που υπάρχει από πολύ παλιά μεταξύ της Υψηλής και πάντοτε κραταιάς Οθωμανικής Αυλής και αυτής της Αγγλίας και που αυξάνει εμφανώς και από τις δύο Αυλές. Ειδικά, καθώς δεν υπάρχει κίνδυνος αν τα προαναφερθέντα γλυπτά και κτίρια παρατηρηθούν και σχεδιαστούν.
Αφού λοιπόν εκπληρωθούν τα όσα επιβάλλει η φιλοξενία και γίνουν δεκτοί με το πρέποντα τρόπο οι προαναφερθέντες καλλιτέχνες σύμφωνα με την σημαντική αίτηση του προαναφερθέντος πρεσβευτή και επειδή είναι υποχρέωση για μας να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα βρούν κανένα εμπόδιο περπατώντας, παρατηρώντας ή μελετώντας τα γλυπτά και τα κτίρια που θέλουν να σχεδιάσουν και να αντιγράψουν. Και σε οποιαδήποτε από τις εργασίες τους, ίδρυση ικριώματος ή χρησιμοποίηση διαφόρων εργαλείων.
Η επιθυμία μας είναι μόλις φτάσει το γράμμα αυτό να χρησιμοποιήσεις όλη σου την επιμέλεια για να ενεργήσεις σύμφωνα με τις επιδιώξεις του πρεσβευτή για όσον καιρό οι προαναφερθέντες καλλιτέχνες που μένουν σε αυτό το μέρος θα μπαίνουν και θα βγαίνουν στο φρούριο των Αθηνών που είναι ο τόπος της μελέτης. Ή θα στήνουν ικριώματα γύρω από τον αρχαίο Ναό των Ειδώλων ή θα κατασκευάζουν εκμαγεία ή γύψο των προαναφερθέντων κοσμημάτων και γλυπτών, ή θα καταμετρούν τα λείψανα άλλων κατεστραμμένων κτηρίων, ή θα σκάβουν, όταν το κρίνουν απαραίτητο, τα θεμέλια σε αναζήτηση επιγραφών μέσα στα μπάζα.
Να μην ενοχληθούν από τον προαναφερθέντα Διασδάρη ή από άλλα άτομα, ούτε από σένα στον οποίο απευθύνετε αυτό το γράμμα. Και κανένας να μην αναμειχθεί με τα ικριώματα ή τα εργαλεία τους ούτε να τους εμποδίσει να πάρουν μερικά κομμάτια πέτρας με επιγραφές και γλυπτά (qualque pezzi di pietra).
Σύμφωνα με άρθρο της επίτιμης γενικής διευθύντριας αρχαιοτήτων Έλενα Κόρκα στο περιοδικό «Ανθέμιο» με την επιστολή ζητούνταν «η ευνοϊκή αντιμετώπιση του συνεργείου του Έλγιν από τους προεστούς της Αθήνας, προκειμένου να γίνει αποτύπωση, σχέδια και λήψη εκμαγείων από τα μνημεία της Ακρόπολης, καθώς και ανασκαφή και πιθανή απομάκρυνση από τα ερείπια γύρω από τον Παρθενώνα κάποιων τμημάτων ενεπίγραφων ή με γλυπτή διακόσμηση, με σαφή διευκρίνηση όμως ότι δεν θα επερχόταν καμία βλάβη ή φθορά στο κτήριο».
Όμως, ο Έλγιν έκοβε με κάθε τρόπο τα γλυπτά χωρίς να σκέφτεται τις ζημιές που προκαλούσε. Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να διακοσμήσει την έπαυλή του.
Οι πρώτες μετόπες αφαιρέθηκαν από τον Χαντ στις 31 Ιουλίου του 1801. Η καταστροφή των μνημείων συνεχίστηκε μέχρι το 1804 και μεταφέρθηκαν στη Βρετανία το 1806. Είχαν αποσπάσει πενήντα έξι λίθους της ζωφόρου από τον Παρθενώνα, δεκαεννιά αετωματικές μορφές και δεκαπέντε μετόπες. Λίγο αργότερα, αγοράστηκαν από τη Βρετανική κυβέρνηση έναντι του ποσού των ₤35.000 και μεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο.
Ο λόρδος του Έλγιν
Η ελληνική αντιπροσωπεία και όσα δήλωσε ο Νίκος Σταμπολίδης
Εκ μέρους της ελληνικής αντιπροσωπείας ο διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης, Νίκος Σταμπολίδης, τοποθετήθηκε στη σύνοδο της UNESCO και είπε «το τι ακριβώς είναι φιρμάνι το γνωρίζουμε από εκείνο του Έλγιν με χρονολογία 1802 και εκείνο που είχε ο λόρδος Βύρωνας: Eίναι ένα νόμιμο έγγραφο με την υπογραφή του ίδιου του Σουλτάνου ενώ το ιταλικό γράμμα που παρουσιάζεται εδώ από τους Βρετανούς φίλους είναι ένα απλό έγγραφο».
Πώς ο λόρδος του Έλγιν κατάφερε να αρπάξει τα Γλυπτά – Τουλάχιστον 6 μήνες προσπαθούσε να εξασφαλίσει την άδεια για να επισκεφτεί με την ομάδα του τον Παρθενώνα
Η ατυχής στιγμή για τα γλυπτά του Παρθενώνα ήταν το 1799 όταν ο Λόρδος Τόμας Μπρους, 7ος Κόμης του Έλγιν διορίζεται ως πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Υψηλή Πύλη στη Κωνσταντινούπολη. Ο Μπρους λίγο καιρό πριν είχε παντρευτεί τη Μαίρη Νίσμπετ, τάζοντας της λαγούς με πετραχήλια, μεταξύ των οποίων και μια έπαυλη χτισμένη ως αρχαίο ελληνικό ανάκτορο. Στις αρχές του 19ου αιώνα στη Βρετανία άνθιζε η αρχαιολατρεία και κάθε τι ελληνικό προκαλούσε τον θαυμασμό. Ο Μπρους γνώριζε από τέχνες και αρχιτεκτονική και προσέλαβε τον αρχιτέκτονα Τόμας Χάρισον για να του σχεδιάσει ένα «ελληνικό» ανάκτορο, το Broom Hall, εμπνευσμένο από τα αρχαία ελληνικά κτίσματα. Ο Χάρισον πρότεινε στον Μπρους να φτιάξει την έπαυλη του με στοιχεία αντίγραφα από αρχαία ελληνικά έργα τέχνης, κάτι που ο Κόμης του Έλγιν βρίσκει ως καταπληκτική ιδέα.
Ο Μπρους έφτιαξε μια ομάδα με αρχιτέκτονες ζωγράφους και άλλους, ώστε να μπορέσει να αποτυπώσει αρχαία έργα και στη συνέχεια να τα αντιγράψει. Την περίοδο όμως εκείνη διαπίστωσε πως οι Τούρκοι δεν έδειχναν και ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολιτισμική κληρονομία των Ελλήνων και έτσι θεώρησε πως αντί για αντίγραφα θα μπορούσε να κοσμήσει την έπαυλη του με αυθεντικά έργα. Το κύριο πρόβλημα του ήταν να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτά.
Για έξι μήνες προσπαθούσε να αποκτήσει άδεια για να επισκεφθεί αρχαιολογικούς χώρους, ώστε να κάνει καταγραφή και να δημιουργήσει μακέτες για αντιγραφή.
Τα σχέδιο του διευκολύνθηκε, όταν αντιλήφθηκε πως με 5 λίρες μπορούσε να δωροδοκεί κάθε φορά τον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή της Αθήνας και να μπαινοβγαίνει στην Ακρόπολη. Τα πράγματα δυσκόλεψαν και το συνεργείο του Μπρους διατάχθηκε να τα μαζεύει και να φεύγει από την Ακρόπολη καθώς αναμενόταν γαλλική επίθεση στην Αθήνα.
Τότε ο Κόμης του Έλγιν στράφηκε στον Σουλτάνο στη Κωνσταντινούπολη, από τον οποίο ζήτησε μια επιστολή που να του επιτρέπει πρόσβαση στους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας και ιδιαιτέρως στην Αθήνα, όπου είχαν ξεκινήσει εργασίες.
Όλα δείχνουν πως έπειτα από δωροδοκία των οθωμανικών αρχών της Αθήνας, ο Τόμας Μπρυς με τους συνεργάτες τους μπήκαν στον χώρο της Ακρόπολης και άρχισαν τη λεηλασία. Για δύο χρόνια, από το 1801 έως το 1803 κατάφεραν να «κατεβάσουν» το μισό από τον σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο Του Παρθενώνα μαζί με κάποια άλλα γλυπτά, όπως ένα κιονόκρανο και έναν σπόνδυλο από κίονα.
